ایثار و
مقاومت از اصول اولیه ای است که انبیای الهی بدون بهره مندی از آن هرگز
موفق به انجام رسالت خویش نمیشدند. پیامبران با ایستادگی و مقاومت در
برابر سنتهای غلط و مناسبات نادرست اجتماعی و بذل ایثار و از خودگذشتگی در
این راه به اصلاح جامعه پرداخته و بدون به دل راه دادن هرگونه ترس و واهمه
ای از سختیها و مشکلات فراروی، رسالتهای سنگین الهی خود را به انجام
رسانیدند تا آنجا که خداوند درباره ایشان میفرماید:
«الذین یبلغون رسالات الله و یخشونه و لایخشون احدا الا الله و کفی بالله حسیبا؛ (1)
(پیامبران) کسانی بودند که تبلیغ رسالتهای الهی میکردند و (تنها) از او
میترسیدند و از هیچ کس جز خدا واهمه نداشتند و همین بس که خداوند حسابگر
(و پاداش دهنده اعمال آنها) است.»
در این مقاله نویسنده کوشیده است. سطوری را به کنکاش پیرامون موضوع ایثار و
مقاومت در قرآن اختصاص دهد. مطلب را با هم از نظر میگذرانیم:
یکی از
ویژگیهای مهم مومنان راستین برخورداری از روحیه ایثارگری است.(2)
امیرمومنان علی(ع) در روایتی ایثار را بهترین کرامت اخلاقی برای انسانها
دانسته است (خیرالمکارم الایثار) و در روایت دیگر از آن با عنوان بالاترین
نیکیها یاد نموده است (الایثار اشرف الاحسان). (3)
در تاریخ اسلام، پس از هجرت پیامبر اکرم(ص) و اصحابش از مکه به مدینه، مردم
مدینه که در اصطلاح تاریخ اسلام به انصار معروف شدند از مهاجران مسلمان
استقبال کرده و با جان و مال به حمایت از آنان برخاستند.
پنج سال بعد زمانی که یهودیان بنی نضیر تسلیم مسلمانان شدند پیامبر اکرم(ص)
خطاب به انصار فرمود: «اگر شما مایل باشید اموال و خانه هایتان را با
مهاجران تقسیم کنید و دراین غنایم جنگی با آنها شریک شوید و اگر میخواهید
اموال و خانه هایتان از آن خودتان باشد ولی از این غنایم چیزی به شما
نرسد.» انصار در پاسخ گفتند: هم اموال و خانه هایمان را با آنها تقسیم
میکنیم و هم چشمداشتی به غنایم جنگی نداریم. ما، مهاجران را بر خود مقدم
میداریم. (4)
این ایثار و فداکاری انصار موجب شد که آیه 9 سوره حشر در شان و مقام ایشان نازل شود:
... و یوثرون علی انفسهم ولو کان بهم خصاصه...(5)
(انصار، دیگران را) بر خودشان مقدم میدارند اگرچه خود دچار تنگدستی باشند.
در این آیه شریفه انصار به سبب برخورداری از روحیه ایثارگری و ترجیح دادن
مهاجران بر خودشان در شرایطی که خود محتاج و نیازمند بودند؛ به عنوان نمونه
ای از مومنان راستین مورد تقدیر قرار گرفته اند.
امام صادق(ع) در ذیل آیه شریفه با اشاره به صفات و ویژگیهای مومنان، ایثار
را یکی از نشانههای مومن میداند که خداوند ایشان را به آن وصف نموده
است. (6)
در آیه
30 سوره فصلت خداوند متعال به یکتاپرستان پایدار بر توحید بشارت به بهشتی
میدهد که در روز واپسین استقامت ورزان در مسیر حق از نعمتهای آن بهره مند
خواهند شد. «ان الذین قالو ربنا الله ثم استقاموا تتنزل علیهم الملائکه
الا تخافوا و لاتحزنوا و ابشرو بالجنه التی کنتم توعدون» (7)
کسانی که گفتند پروردگار ما خداست سپس ایستادگی کردند فرشتگان (هنگام مرگ)
بر آنان نازل میشوند (و میگویند) نترسید و غم مخورید و بشارت باد شما را
به آن بهشتی که به شما وعده داده میشد.»
اینکه خداوند متعال توحید را در کنار استقامت و پایداری قرار داد، حاکی از ارزش بالای پایداری و مقاومت در مسیر حق است. (8)
بسیارند کسانی که دم از توحید و خداپرستی میزنند ولی آن گاه که پای عمل در
میان آید پایداری از خود نشان نمیدهند و استقامت نمیورزند ایمان واقعی
زمانی در انسان ظاهر میشود که وقتی فرد در برابر طوفان امیال و هوسهای
نفسانی قرار گرفت و یا منافع و مصالح شخصی اش در معرض خطر افتاد بتواند پا
روی امیال نفسانی گذارده و از آزمون الهی سربلند بیرون آید.
علی(ع) در یکی از خطبههای نهج البلاغه پس از تبیین عظمت قرآن و نهی از
بدعت گذاری در دین در ذیل آیه فوق، مردم را این گونه پند میدهد:
شما گفتید پروردگار ما الله است اکنون بر سر این سخن پایمردی کنید بر انجام
دستورهای کتاب او و در راهی که فرمان داده و در طریق پرستش شایسته او
استقامت به خرج دهید از دایره فرمانش خارج نشوید. در آیین او بدعت مگذارید
وهرگز با آن مخالفت نکنید.(9)
در روایت دیگری از پیامبر گرامی اسلام(ص) میخوانیم که وقتی این آیه را
تلاوت نمود فرمود: «گروهی این سخن را گفتند سپس اکثر آنها کافر شدند اما
کسی که این سخن را بگوید و همچنان بر آن تداوم داشته باشد تا مرگش فرا رسد
او از کسانی است که بر آن استقامت کرده است .» (10)
در ارزش استقامت و پایداری در صراط حق همین بس که طبق بشارت الهی در آیه
مورد بحث، فرشتگان بر انسان نازل میشوند و پیام الهی را که سراسر لطف و
رحمت است به او اعلام میدارند.(11)
جنگ
هایی که پیامبر اکرم(ص) به همراه اصحاب با ایمانش با مشرکان مکه و یا دیگر
مخالفان سرسخت اسلام انجام داد نمونه بارزی از صبر و استقامت و ایثار را به
نمایش میگذارد. در پایان جنگ احد لشگر مغرور ابوسفیان که پس از تحمل
شکستی سخت در جنگ بدر تا حدودی احساس پیروزی و غرور میکرد به سرعت راه مکه
را در پیش گرفت اما دیری نپایید که مصمم شد مجددا به سوی مدینه بازگردد و
کار مسلمانان را یکسره سازد.
این خبر به پیامبر اکرم(ص) رسید. ایشان با تدبیری به جا فورا دستور داد که
لشگر احد و تمام کسانی که در این جنگ شرکت داشته اند ولو مجروحان جنگ باید
خود را برای شرکت در نبرد دیگری آماده کنند. این فرمان بدون چون و چرا مورد
اطاعت مسلمانان و پیروان راستین آن حضرت قرار گرفت. حتی زخمیان جنگ احد
نیز به دستور فرمانده خویش گردن نهادند و خود را برای نبرد دیگری مهیا
ساختند. این خبر به لشگر قریش رسید مقاومت و ایثار وصف ناشدنی مسلمانان،
مشرکان مکه را دچار وحشت ساخت و آنان را از بازگشت به مدینه منصرف نمود.
قرآن کریم ضمن اشاره به استقامت و پایداری اصحاب پیامبر(ص) در این واقعه
تاریخی آنان را در آیات 172 الی 174 سوره آل عمران این گونه مورد ستایش
قرار میدهد:
«آنان که دعوت خدا و پیامبر را پس از آن همه جراحاتی که به آنها رسید اجابت
کردند (و هنوز زخمهای میدان احد التیام نیافته بود به سوی میدان جنگ حرکت
نمودند) از میان آنها برای کسانی که نیکی کردند و تقوا پیش گرفتند پاداش
بزرگی خواهد بود اینان کسانی بودند که (بعضی از) مردم به آنها میگفتند:
مردم (دشمنان) برای (حمله به) شما اجتماع کرده اند از آنها بترسید اما
(آنها به جای ترس) ایمانشان زیادتر شد و گفتند: خدا ما را کافی است و
بهترین حامی ماست به همین جهت آنها (از این میدان) به فضل پروردگار
بازگشتند در حالی که هیچ ناراحتی به آنها نرسید و از فرمان خدا پیروی کردند
و خداوند دارای فضل و بخشش بزرگی است.» (12)
برخی از مجروحانی که خود را برای نبرد آماده کردند به قدری وضعشان وخیم بود
که حتی قادر نبودند با پای خود به آن منطقه بروند ولی برای آن که از دستور
پیامبر(ص) سرپیچی نکرده باشند با زحمت زیاد و کمک سایر مسلمانان خود را به
منطقه جنگی رساندند.(13)
اگر انسان به هدفش ایمان داشته باشد هرقدر با مشکلات بیشتر روبرو شود نه
تنها هراسی به دل راه نمیدهد که قدرت و استقامتش نیز افزون میگردد و با
ایثار و از خودگذشتگی برای رسیدن به هدف مقدسی که در پیش رو دارد تلاش
میکند.
خداوند
متعال در آیه 65 از سوره انفال پس از آن که از پیامبرش میخواهد مؤمنین را
برای جنگ با دشمنان ترغیب کند میفرماید: «یا ایهاالنبی حرض المؤمنین علی
القتال ان یکن منکم عشرون صابرون یغلبوا مأتین و ان یکن منکم مئه یغلبوا
الفا من الذین کفروا بانهم قوم لایفقهون؛ اگر شما صبور و مقاوم باشید بیست
نفر از شما میتوانند بر دویست نفر از دشمنان غلبه کنند و صد نفر از شما بر
هزار نفر غالب میشوند به خاطر این که آنان (کفار) مردمی هستند که
نمیفهمند.»(14)
علامه طباطبایی ذیل این آیه شریفه آورده است:
«... سرش این است که مؤمنان در هر اقدامی که میکنند اقدامشان ناشی از
ایمان به خداست و ایمان به خدا نیرویی است که هیچ نیروی دیگری معادل آن
نبوده و در برابر آن تاب مقاومت نمیآورد... چنین کسی اطمینان و یقین دارد
به این که به هر تقدیر چه کشته شود و چه بکشد برد با اوست زیرا هر دو تقدیر
پاداشش بهشت است و او در خود مصداقی برای مرگ به آن معنایی که کفار
معتقدند و آن را نابودی میپندارند نمیبیند.»(15)
یکی از علتهای پیروزی رزمندگان اسلام، صبر و استقامت ایشان و اعتقاد به
این اصل مسلم بود که در هر حال پیروزی از آن آنان میباشد و همین عامل سبب
گردید که با وجود تنگناهای شدید تجهیزات و ادوات جنگی، ارتشی را که تا بن
دندان از سوی قدرتها و دشمنان نظام جمهوری اسلامی مسلح گردیده بود به زانو
درآورند.
مرکز فرهنگ و معارف قرآن
1. احزاب.39.
2. اهل لغت ایثار را به مفهوم عطا کردن و دیگری را بر خود ترجیح دادن معنی کرده اند.
3. غررالحکم، ص 376 و .495
4. مجمع البیان: ج9، ص.261
5. تفسیر راهنما، ج.18
6. بحار، ج67، ص .351
7. فصلت. .30
8. مفردات راغب، ماده قوم- صحاح اللغه، ج5، ص.2017
9. نهج البلاغه، خطبه 176- تفسیر نمونه، ج20، ذیل آیه30 سوره فصلت.
10. مجمع البیان، ج9، ذیل آیه 30 سوره فصلت.
11. فصلت .30
12. تفسیر نور، ج2، آیات 172 الی .174
13. تفسیر نمونه، ج3، ذیل آیه 172 آل عمران.
14. انفال. .65
15. تفسیر المیزان، ج9، ذیل آیه 9 سوره حشر.
<